Introductie
Asimovs Foundation boekenreeks, oorspronkelijk bestaande uit drie delen en later uitgebreid met twee sequels en tenslotte twee prequels, beschrijft de ondergang van de Empire, een heelal-breed rijk dat miljoenen bewoonde planeten omvat. Kern van het verhaal is het feit dat deze ondergang is voorspeld, en er een plan is ontwikkeld om deze ondergang zó om te buigen dat de mensheid de minste schade lijdt en zich op de kortst mogelijke termijn weer kan herstellen. Deze voorspelling wordt gedaan door een vorm van wiskundige wetenschap die Psychohistory wordt genoemd, en dezelfde wetenschap wordt gebruikt voor de ontwikkeling van het herstelplan.
De ondergang van het rijk bestaat daarin dat de centrale machtsstructuren falen, en er dus ook geen centrale aansturing meer is - met chaos als gevolg. De kennis die is opgebouwd tijdens de tienduizenden jaren dat het rijk bestaat dreigt hierdoor teloor te gaan.
Het plan van de Foundation is om dit te voorkomen. Het plan zelf heeft echter meerdere lagen.
In eerste instantie is het plan om de kennis veilig te stellen, onder de noemer van een Encyclopedia Galactica die samengesteld wordt op de afgelegen planeet Terminus. Op basis van deze encyclopedie kan een toekomstige, nieuwe beschaving sneller tot volwassenheid komen.
Echter, al vrij snel blijkt dit eerste plan slechts een vooraf bedachte afleidingsmanoeuvre, en is het de bedoeling dat de Foundation op Terminus een nieuw machtscentrum wordt (en op termijn de nieuwe Empire). Aanvankelijk wordt dit bereikt door het hoge technologische kennis- en ervaringsniveau in te zetten als een vorm van religie, die wordt geleid vanaf Terminus.
Macht in de vorm van slim handelen met zo weinig mogelijk geweld is daarmee de tweede laag van het plan. Echter, al snel komt een ándere vorm van macht in beeld, namelijk die van het mentalisme; het kunnen beïnvloeden van iemands hersenfuncties. Binnen de Foundation serie speelt dit een zeer prominente rol.
Het besef groeit dat de Foundation op Terminus wordt beïnvloed en gestuurd door een ándere, een Second Foundation. Deze Second Foundation hult zich - bewust - in mysteries. Het idee hierachter is dat de wetenschap van de Psychohistory alleen kan werken als mensen er zich niet van bewust zijn. Psychohistory gaat over het gedrag van de grote massa, op het moment dat mensen zich bewust zijn van psychohistory zouden ze er tegenin kunnen gaan. Individuele acties vallen buiten het bereik van het wiskundige model.
De mensen van de Second Foundation zijn de meesters van de menselijke geest. De First Foundation is meester van de technische wetenschap. Uit het verhaal wordt duidelijk dat de Second Foundation bóven de First Foundation staat; al is de First Foundation het enige dat voor de grote massa zichtbaar is. Hiermee is de Second Foundation de derde laag.
In de twee sequels die later verschenen wordt de planeet Gaia geïntroduceerd. Deze planeet opereert als een enkel, samengesteld wezen. Ieder mens of dier dat leeft op Gaia deelt dezelfde persoonlijkheid. Daarbij is de planeet als geheel sterk mentalistisch. In de eerste sequel is Gaia in staat om een man van de Second Foundation te beïnvloeden, en toont het daarmee weer boven de Second Foundation te staan. Het principe van mentalisme van de Second Foundation en Gaia is hetzelfde, maar de intensiteit verschilt.
Tenslotte, in de tweede sequel, komt de robot R.(obot) Daneel Olivaw naar voren. Uiteindelijk blijkt hij achter alles te staan, zowel de Foundations en Gaia. Zijn mentalisme is het sterkst, en tegelijkertijd is hij fysiek verzwakt. Daneel is de hoogste laag.
Daneel wordt ontmoet op het moment dat de vraag moet worden beantwoord of het principe van Gaia kan worden uitgebreid naar het hele universum (Gaia wordt Galaxia), zodat de hele mensheid in feite één persoon wordt, met één gedachte en één gevoel. Hierdoor zullen oorlogen uitdoven, en daarbij zal de mensheid beter voorbereid zijn wanneer er van buiten het bekende universum andere wezens binnentreden. De hoofdpersoon van dit verhaal zoekt koortsachtig naar een antwoord op de vraag of dat de juiste weg is, en haast met enige tegenzin en blijvende twijfel gaat hij uiteindelijk akkoord. Het grote bezwaar is namelijk dat deze oplossing ten koste gaat van de individualiteit.
Opmerkelijk afwezig in de drie originele Foundation boeken zijn de robots. In de twee sequels wordt er vaker aan robots gerefereerd, maar in de twee prequels die later verschenen spelen robots een belangrijkere rol, hoewel altijd in het verborgene - net als Daneel aan het eind van het verhaal. Het waarom van deze voorkeur om op de achtergrond te blijven wordt in de Foundationboeken niet echt uit de doeken gedaan. Er zijn hints dat de robots zelf tot de conclusie zijn gekomen dat dit beter is, op basis van hun geprogrammeerde wetten.
Godsdienst
Religie is opvallend afwezig in de Foundation boeken, op één moment na waarin het juist een nadrukkelijke hoofdrol krijgt. Dat is in het eerste boek (zonder de prequels mee te rekenen). Om ervoor te zorgen dat de gemeenschap op de planeet Terminus grip houdt op de technologische ontwikkeling van de buurplaneten, verspreiden de technici van Terminus hun kennis alsof het een godsdienst betreft, en alsof de techniek zelf magisch is. Er worden missionarissen ingezet om het 'evangelie' van de technologische vooruitgang ook aan andere planeten bekend te maken, en er zijn priesters die tussen de techniek en het gewone volk in staan.
Religie wordt hiermee positief geduid, omdat het een bruikbaar gereedschap is om een bepaald doel te halen. Religie als doel op zichzelf bestaat niet, er is ook geen objectieve God. En hoewel het positief wordt geduid, gebruiken de technici van Terminus het ook bewust op een leugenachtige manier om te bereiken wat ze willen. Het beeld blijft achter van religie als zoethoudertje voor het domme volk, terwijl de mensen áchter die religie heel goed weten waar ze mee bezig zijn. Hoe meer je van de religie weet, hoe minder je erin gelooft.
De échte godsdienst in de Foundation boeken is het humanisme. De mens speelt de centrale rol, en de kernvraag van de boeken gaat over het behoud van het menselijke ras in een rap veranderende tijd. Dieren spelen nauwelijks een rol, en zoals al gezegd staan zelfs de robots op de achtergrond ter meerdere glorie van de mens. Het is de mens en zijn technieken, zijn uitvindingen, die in het licht staat.
Die technieken zelf krijgen ook religieuze trekjes. Het is niet moeilijk om Hari Seldon, de persoon die doormiddel van de psychoanalysis de ondergang aankondigt van het rijk, als profeet te zien. De psychoanalysis zelf is dan de profetie. Een zeer accurate profetie, want op verschillende momenten (bij een zogenaamde Seldon-crisis) verschijnt een vooraf opgenomen holografische projectie van Seldon om duiding te geven. Niet alleen weet Hari Seldon te voorspellen wat er zal gebeuren, hij weet ook te voorspellen wanneer. De ideale profeet; een profeet waar overigens op een aantal momenten niet eens naar wordt geluisterd.
Toch moet het woord 'voorspellen' hier wel goed worden begrepen. Immers, de psychoanalysis is een wiskundige wetenschap. En daarmee zijn de voorspellingen berekende voorspellingen, met een vooraf bekende zekerheid uit de kansrekening. Zonder wiskunde zou er geen psychoanalysis mogelijk zijn. Hiermee zouden we kunnen stellen dat de wiskunde in de Foundationboeken de taal is van de religie van het humanisme.
Robots
Met de robots is iets bijzonders aan de hand. Het is duidelijk dat ze de mens veruit de baas zijn, ze hebben vaardigheden die mensen - individueel - nooit zullen hebben; al was het alleen maar hun lange levensduur. In meer of mindere mate hebben ze iets goddelijks.
De robot in Asimovs Foundation zal er alles aan doen om zo menselijk mogelijk te lijken. In alle gevallen blijft het enige tijd ambivalent of een persoon mens of robot is, en bij Bliss van de planeet Gaia lijken eigenschappen van robot en mens haast in elkaar over te lopen - alsof het er in feite niet veel toe doet, of iemand mens of robot is.
Hoe wij tegenwoordig denken over (mensachtige) robots komt rechtstreeks voort uit het werk van Asimov. Hij staat bekend om de drie wetten van de robotica:
- Een robot mag geen mens letsel toebrengen, of door nalatigheid dit laten gebeuren
- Een robot moet bevelen opvolgen van mensen, zolang wet 1 gerespecteerd wordt
- Een robot moet zichzelf beschermen zolang wet 1 en 2 gerespecteerd worden
Deze drie wetten maken robots uitermate prettig in de omgang en zeer veilig voor de mens; prettiger in feite dan andere mensen en zeker ook veiliger.
Een robot die volledig voldoet aan de drie wetten is daarmee een product van mensen die zelf die wetten niet gehoorzamen; en hiermee heeft de mens een product neergezet dat in de praktijk beter gedrag toont dan hijzelf.
Het concept zonde komt in de Foundationreeks niet voor. Maar het is duidelijk dat de ondeugden van de mens niet of nauwelijks bij robots voorkomen; dit zou ook moeilijk kunnen met de drie roboticawetten. De robot staat ten alle tijde de mens ten dienste, kent geen afgunst, en is niet eens in staat om de mens kwaad te doen. Ook in moreel opzicht is de robot superieur aan de mens.
Daneel - de meest geavanceerde robot in de Foundation boeken - komt hiermee het dichtst bij goddelijkheid. Hij overziet het complete universum, leeft al tientallen eeuwen, heeft verregaande (vooral mentale) kwaliteiten. Je zou kunnen stellen dat binnen de Foundationreeks Daneel almachtig is, al is dat misschien niet helemaal correct. Hij is in ieder geval de machtigste; in staat om complete planeten naar zijn wil in te richten en mensen naar believen te beïnvloeden. Hij kan, als dat zo uitkomt, de rol van eerste minister Demerzel aannemen; of van een obscuur type als Chetter Hummin.
Echter, één ding is heel duidelijk, hij is een product van mensenhanden. En hij heeft de drie wetten te gehoorzamen - hiermee staat het allerbeste, het allermachtigste van het universum uiteindelijk ten dienste van de mens. Dit allerbeste zal zich - als het moet - opofferen voor het mensdom.
Er liggen parallellen met Jezus Christus, maar Asimov laat zijn 'Christus' puur voortkomen uit het menselijk vernuft. Jezus, aan de andere kant, komt fundamenteel van buiten de mens. Hij heeft het menselijke aangenomen. Waar Asimov de mens iets goddelijks laat maken, laat de Bijbel God de mens maken, maakt God Zichzelf menselijk.
Hoewel Asimov hiermee de mens op een absolute manier centraal stelt, brengt de robot wel een spannende vraag met zich mee. Die spannende is: heeft de mens zichzelf niet uit de markt geprijsd, door een robot te maken die in werkelijk álle opzichten beter is dan de mens? In de Foundationreeks kennen robots wél talloze voordelen en unieke kwaliteiten, maar geen enkel nadeel.
Zoals eerder opgemerkt is het mogelijk dat de robots zélf ook tot die conclusie zijn gekomen; en vervolgens niet de voor de hand liggende conclusie hebben getrokken dat de mensen daarom verdwijnen moeten en mogen, dit zou immers in strijd zijn met de drie wetten. Wat er juist gebeurt is dat de robots op de achtergrond gaan staan.
Complicerend is de nulde roboticawet, die de hele mensheid stelt boven het individu. Met andere woorden, het belang van de de ene mens mag niet ten koste gaan aan die van de mensheid. Dit dwingt Daneel er toe om een oplossing te vinden voor de dreigingen van het hele heelal-brede rijk, zowel de interne bedreigingen als de mogelijk later komende externe bedreigingen. Die oplossing zal hoe dan ook verstrekkend zijn.
Hoewel Daneel dus op de achtergrond werkt, is het resultaat van zijn werk wel iets wat iedereen aangaat en zal aangaan, zeker als dit uiteindelijk betekent dat de individuele vrijheid wordt ingewisseld voor het principe van Gaia in de ontwikkeling van Galaxia.
Vanuit christelijk perspectief zien we in Asimovs Foundation enerzijds een overschatting van de mens, namelijk, dat hij in staat zou zijn tot het creeëren van een volmaakt wezen als de robot. Volmaakt in de zin dat de robot gebonden is aan goede wetten en die niet kan overtreden. Anderzijds is er ook een onderschatting van de mens. Zonder hulpmiddelen zoals de robots kan de mens niet overleven, hij leeft maar kort en is zeer kwetsbaar - en bovendien niet betrouwbaar. De mens kan alleen overleven als hij radicaal wordt aangepast en kernwaarden kwijtraakt.
Er zit dus iets paradoxaals in de relatie tussen Asimovs mens en de robot. De robot is een product van menselijk vernuft, maar dat product zal uiteindelijk hem gaan overheersen vanwege de wetten die de mens hem zelf heeft meegegeven; en zelfs al is er veel aversie tegen humanoïde robots in het andere oeuvre van Asimov. Die aversie zorgt ervoor dat de robots (noodgedwongen) op de achtergrond verdwijnen. Maar er is uiteindelijk slechts één robot op de achtergrond nodig om de hele mensheid radicaal om te vormen.
Galaxia
De nulde wet brengt Daneel er dus toe om Galaxia op te richten. Deze nulde wet heeft het ultieme belang van de mensheid als geheel op het oog, datgene wat de toekomst van de mensheid het beste veiligstelt. Galaxia is hierbij de diepste verwezenlijking van het begrip eenheid. Het idee is dat de mensheid bedreigd wordt door interne verdeeldheid, en wanneer deze verdeeldheid verdwijnt, zal de mensheid sterker worden en in staat zijn om externe bedreigingen beter te kunnen weerstaan.
We hebben al gezien dat er een aantal lagen zitten in de Foundation, waarbij in elke laag een poging wordt gedaan om deze centrale veiligheidsvraag op te lossen. Het blijkt steeds onbevredigend.
Wanneer de First Foundation probeert om het universum te beheersen via allerlei verschillende machtsmiddelen en gebruik van techniek, blijkt dat het resultaat steeds dichter bij dat van de oorspronkelijke Empire komt. Dat dit niet gebeurt is dan weer te danken aan de verborgen Second Foundation, die echter evengoed macht uitoefent op anderen (namelijk, de First Foundation). Dit staat haaks op het principe van eenheid, want zelfs wanneer de Second Foundation die invloed louter uit pure motieven uitoefent, is er toch geen sprake van werkelijke eenheid wanneer het ene deel van de mensheid invloed en macht heeft over een ander deel.
Gaia, als experiment van Daneel, staat aanvankelijk helemaal los van de rest van het universum. Zelfs zó, dat de hele planeet verborgen is en niet op kaarten voorkomt. Gaia past niet binnen de gangbare machtsstructuren. Zodra de First en Second Foundation in Gaia's buurt komen, moet er dan ook een beslissing vallen. Wat verdwijnt, en wat blijft? Welk principe is het meest vruchtbaar voor de mensheid?
Datgene waar Daneel al lang op heeft aangestuurd, wordt werkelijkheid. De mens kiest voor het principe van Gaia voor heel de mensheid. Hoewel de mens (vertegenwoordigd door Trevize) hier vrijwillig voor kiest, is de directe en indirecte beïnvloeding van Daneel zó groot dat op die vrijwilligheid wel wat valt af te dingen. Zien we echter de robot Daneel als product van mensen, dan is de beslissing uiteindelijk tóch iets wat puur bij de mens vandaan komt; dan heeft de mens gewoon een hulpmiddel nodig gehad om tot de juiste beslissing te komen.
Is het ook werkelijk de juiste beslissing? En is de mens eigenlijk nog wel mens in het Galaxia van Daneel? Interessant genoeg blijven deze vragen open staan in de Foundationreeks. Er blijft bij het einde van de reeks het knagende gevoel dat er tóch iets niet klopt, ook al zijn alle tegenwerpingen beantwoord.
Galaxia en Christus
Net zoals de robot van Asimov eigenlijk een weergave is van de perfecte mens, zo is Galaxia Asimovs idee van de perfecte mensheid: een enkel organisme, waarvan de individuele leden niet langer meer met elkaar in strijd zijn maar eendrachtig hetzelfde doel nastreven, namelijk het belang van dit enkele organisme.
De apostel Paulus schrijft aan de gemeente van Korinthe over het lichaam van Christus, dat vele leden heeft en toch één lichaam blijft. Elk lid heeft zijn of haar eigen gaven, zoals het oog en de hand van elkaar verschillen, maar elk lid draagt bij aan hetzelfde lichaam. Er is een gedeeld doel, namelijk, het Koninkrijk van God.
Tussen Asimovs Galaxia en Paulus' beschrijving van het lichaam van Christus zijn opmerkelijke overeenkomsten en verschillen. De grote overeenkomst zit in het organische beeld van het lichaam. Paulus beschrijft de samenhang van de christelijke gemeente op een heel natuurlijke manier, het gedrag van een christen hoort als het goed is heel logisch en ongedwongen te zijn. Net zoals een hand als vanzelf beweegt wanneer er iets opgepakt moet worden, zo hoort een christen ook als vanzelf te doen wat goed is voor het lichaam van Christus.
De grens aan deze vanzelfsheid is echter gelijk het grote verschil met Asimovs Galaxia. Want een automatisme is het zeker niet in de brief van Paulus aan Korinthe. Als het wél een automatisme was, had hij het niet als opdracht hoeven te schrijven. Blijkbaar hebben de gemeenteleden in Korinthe een aansporing nodig om dit gewenste gedrag te vertonen. Dit betekent ook dat de Korinthiërs vrij waren. Het was niet vanzelfsprekend dat ze zich gedroegen als één lichaam, dat was afhankelijk van het gedrag van ieder individu. Wat Paulus doet, is de Korinthiërs de weg wijzen, maar hij kan het bewandelen van die weg niet afdwingen.
Dat afdwingen is precies wat wel gebeurt door de Second Foundation, Gaia en achter dat alles Daneel. Wanneer het beter wordt geacht voor de mensheid, krijgen individuen in de Foundationboeken op strategische momenten een mentaal duwtje in de goede richting zodat ze de gewenste keuze maken. Zonder dat ze bewust zijn van het feit dát ze dat duwtje hebben gehad.
En de Heilige Geest dan? Die, zoals in Johannes 16 staat, in al de waarheid leidt? Is dat niet een vorm van beïnvloeding?
Allereerst, dat God ingrijpt in mensenlevens en dat soms ook doet zonder dat mensen het herkennen als Gods hand, blijkt onder andere uit het leven van de Farao ten tijde van de uittocht uit Egypte. Farao verhardde zijn hart, en had daarbij niet door dat het God was Die dat liet gebeuren. We moeten dit echter niet verabsoluteren, want juist met het verhaal van de Farao in het achterhoofd is het des te opmerkelijker dat God gewoonlijk heel anders handelt. En ook van de Heilige Geest lezen we dat Hij de wereld zal overtuigen. Niet mentaal zó bewerken dat mensen vanzelf het goede doen, maar overtuigen - blijkbaar met argumenten; mensen worden aan het denken gezet. Ze komen tot zichzelf, zoals de verloren zoon bij de varkenstrog.
Bovendien vindt de beïnvloeding in de Foundationreeks plaats door mensen, of door mensen geproduceerde robots. De Heilige Geest daarentegen staat op een heel ander niveau dan de mens. En zelfs de Heilige Geest werkt doorgaans niet dwingend, Hij respecteert het door Hemzelf geschapen menselijke verstand. Vergeleken daarmee ontkom je niet aan de indruk dat de Second Foundation de mensen van de First Foundation bijna als een soort slaven inzet.
Dwang versus vrijheid is dus een verschil tussen wat Paulus schrijft over het lichaam van Christus, en het Galaxia van Asimov. Een ander verschil is het doel van Galaxia tegenover dat van de gemeente als Christus' lichaam. Het doel van Galaxia is het behoud van het menselijk ras, het doel van Christus' lichaam is de mensen weer op de plaats brengen waar ze oorspronkelijk stonden, vóór de zonde zijn intrede deed.
Het is daarbij interessant om op te merken dat Galaxia, als middel tot behoud van het mensdom, alleen kan worden opgericht door een typisch menselijke eigenschap weg te nemen: de individuele vrijheid. Men kan zich afvragen of er in Galaxia nog wel sprake is van werkelijke mensen, of een soort vleesgeworden robots. In Galaxia zijn de mensen hun eigen maaksel gelijk geworden.
Paulus wijst de Korinthiërs een andere weg. Door verbonden te zijn met het Hoofd Christus, en met alle gelovigen één lichaam te vormen, komt de mens tot zijn oorspronkelijke doel. Sterker nog, de mens zal dichter bij God komen dan ooit tevoren - de mens wordt Gods kind. De mens gaat niet lijken op zijn eigen maaksel, maar op zijn eigen Maker.
Concluderend kunnen we zeggen dat het model van Galaxia inderdaad lijkt op dat van het lichaam van Christus, in de zin dat in beide gevallen de een als vanzelfsprekend werkende eenheid wordt benadrukt. Alleen is de manier waarop deze vanzelfsprekend werkende eenheid wordt bereikt zó verschillend dat er uiteindelijk een tegenovergesteld resultaat wordt bereikt. Asimovs Galaxia betekent de ondergang van het mensdom, iets wat het juist probeert te voorkomen. Mensen verenigd in het lichaam van Christus betekent tegelijk de terugkeer naar het oorspronkelijke doel van de mensheid als de voltooiing van dat doel.
Daarmee moeten we Galaxia als richtinggevende utopie van de hand wijzen, hoe mooi het idee van volkomen eenheid ook is. Temeer omdat we een veel beter alternatief hebben.
