De complexe ander

Maar wat juist zo belangrijk is voor een individu, is dat hij zichzelf kan zijn, uniek in zijn mysterie en complexiteit.

Charles Pépin, 

in De ontmoeting - een filosofie

Duister

(In deze tweede post over dit boek (zie hier voor de eerste) wil ik wat meer persoonlijke opmerkingen maken mede vanuit het perspectief van ASS.)

Het plaatje op Pépins boek toont een enkel figuurtje in het geel, omringd door anderen. Zoals ik schreef in mijn eerdere post, beschouwt Pépin ontmoetingen erg vanuit het individu, en kunnen de donkere figuurtjes worden gezien als alle mogelijke ontmoetingen die de centrale figuur, de "ik", kan hebben. Eigenlijk is het een vreemd plaatje bij het thema 'ontmoeten', want bij mij wekt het een gevoel van isolatie, van eenzaamheid op. Tegelijk herken ik mij zelf daar juist in. 

Even duister als de figuurtjes op de afbeelding zijn voor mij ook de mensen om mij heen. Wie zijn dat, waar moet ik rekening mee houden, wat zijn hun gevoeligheden? Wil ik eigenlijk wel contact? Waarom zou ik de moeite doen? Wat willen die anderen eigenlijk van mij? Als ik contact aanga, raak ik dan niet mijn vrijheid kwijt?

Complex

Een tijdje geleden sprak ik met een studiegenoot over hoe ik het aangaan van een vriendschapsband ervaar. Na daar wat langer over te hebben nagedacht, beschreef ik zo'n ervaring als het botsen van twee sterrenstelsels.

Een sterrenstelsel is groot, met ontelbare sterren en planeten, gigantische afstanden. Van veruit het meeste in ons eigen sterrenstelsel hebben we geen enkel benul, het is on-ontdekt, onbekend.

Een mens, op de kaft van het boek dus elk van die figuurtjes, heeft daar wel iets van weg, is ook zo enorm complex. Veel dingen kunnen we van onszelf eigenlijk niet goed begrijpen, onze bepaalde angsten, of onze voorkeuren. Maar wat voor onszelf geldt, geldt ook voor de ander die we ontmoeten. En juist in vriendschappen zie je meer van die complexiteit, raak je dichter aan de grootsheid die de ander bezit, en móét je daar ook iets mee.

Impact

De tweede reden dat ik aan botsende sterrenstelsels dacht, heeft te maken met de gevolgen die een vriendschappelijke ontmoeting heeft. Wanneer sterrenstelsels elkaar gaan raken, dan zullen sterren met elkaar botsen - en mogelijk uitdoven. Maar er zullen ook weer nieuwe sterren ontstaan, nieuwe planeten wellicht. Het 'anders-zijn' van de ander kan confronterend zijn, kan schuren. Of het kan als een spiegel functioneren voor jezelf. Hoe dan ook word je geraakt. 

Een vluchtige ontmoeting kent dat minder; of je kunt je beperken tot een enkel gebied van interesse, bijvoorbeeld, en de rest van de persoon die de ander is, negeren. Ik heb dat wel eens een "vriendschap-light" genoemd, maar het is in feite geen echte vriendschap omdat je wel bepaalde aspecten wilt van de ander maar niet de ander zelf. Overigens kan er dan nog steeds sprake zijn van ontmoetingen in de zin van Pépins boek, en dat geeft ook gelijk de beperking aan van de wat egocentrische insteek die Pépin kiest (met wat uitzonderingen).

In een vriendschap (die in mijn ogen het woord waard is) ontkom ik er niet aan ook de kanten te ontmoeten in de ander die mij minder liggen, dingen die ik afkeur of waar ik puur gevoelsmatig een afkeer van heb; en moet ik proberen de ander ondanks die dingen toch te aanvaarden. Zoiets werkt als een zandkorrel in een oester, het schuurt voortdurend en je moet hopen dat het iets goeds oplevert.

Loyaliteit

Dat "schuren" heeft in mijn eigen ervaring een dubbel karakter. Het treedt niet of nauwelijks op bij oppervlakkige ontmoetingen, maar zodra er meer binding ontstaat met de ander en het leven van de ander, groeit dit. Ik zie bij mezelf een soort alles-of-niets houding ten opzichte van vriendschappen, en dat betekent vanuit mij ook een haast verplichtende loyaliteit die claimend kan gaan werken. Ik wil te graag te veel betekenen voor de ander, en verwacht daardoor - impliciet - ook teveel terug. Zonder beide dingen overigens persé bewust te willen, maar het heeft invloed op hoe ik een vriendschap ervaar: met ups en downs maar vooral als enorm intensief. Zodat ik er wel eens een keer van wakker kan liggen.

Een nuchtere constatering voor mezelf is dat ik het me niet is gegeven veel hechte vriendschappen te hebben, hoewel ik de enkele die ik heb als heel waardevol zie. 

En er is nog een andere reden die vriendschappen lastig maakt.

Derden

Waar Pépin nauwelijks aandacht voor heeft, maar wat voor mij juist vriendschappen haast té complex maakt, is de ontmoeting met wat ik even de "derde" noem; het kan ook de vierde, vijfde, etc. zijn. Waar het om gaat is dat wanneer ik iemand ontmoet, dit ook gevolgen heeft voor de mensen die ik reeds ken. 

Terug naar het beeld van de sterrenstelsels: het geeft mij het gevoel dat ik dan een compleet stelsel moet "inpassen" in de het netwerkje van stelsels om mij heen. Het is voor mij al erg lastig om 1-op-1 de ander enigszins te begrijpen, maar om vervolgens over de complexiteit van de ander te communiceren naar een derde, even complex persoon is niet te doen. Terwijl ik wel ervaar dat dat vaak nodig is of van mij gevraagd wordt.

Dat raakt ook aan het fenomeen van de contexten waar ik eerder over schreef, wanneer twee contexten elkaar gaan raken ontstaat complexiteit. En in feite draagt iedereen een eigen context met zich mee, en betekent elke ontmoeting een nieuwe context. Wat al complex was, wordt nog complexer.

Conclusie

Voor Pépin is ontmoeten iets is waar je van kan groeien, een katalysator van je eigen persoonlijke ontwikkeling. Daar ben ik het mee eens. En waar het om relatief oppervlakkige ontmoetingen gaat (Pépin noemt bijvoorbeeld de ontmoeting met een intellectueel, of zelfs met een kunstwerk) zou ik zelfs kunnen stellen: hoe meer, hoe beter.

Maar dat is nog wat anders dan de ander écht ontmoeten. En dat ligt in ieder geval in mijn situatie toch wat problematischer. De werkelijke ontmoeting met de ander levert ook spanning op, veel spanning, en eerlijk gezegd ook wel eens tevéél spanning.

En dat is eigenlijk best jammer. Als christen en als theoloog houdt me dat bezig, hoe we als mensen met elkaar verbonden zijn en invloed op elkaar hebben. Hoe we, zeker als gelovigen onderling, ieder een puzzelstukje zijn, en door elkaar vast te houden samen één geheel vormen. Het is teleurstellend om te constateren dat je zo moeilijk die verbinding kan leggen. 

En zo bemoedigend dat dit toch een keer zal gebeuren.

Een ontmoeting met Pépin

'Hij ziet onze zwakheid en hij geeft ons kracht', zegt de toekomstige paus Franciscus over God. Dat gaat net zo goed op voor een vriend.

Charles Pépin
over de film The Two Popes in De ontmoeting - een filosofie

Eén van de allereerste dingen die bij me naar boven kwamen nadat ik het boek 'De ontmoeting - een filosofie' had gelezen, was dat Pépin zonder meer trouw is aan zijn eigen ideaal voor wat betreft ontmoetingen. Op bladzijde 62-64 beschrijft hij hoe hij zich verdiept heeft in het Christendom, en hoewel hij atheïst gebleven is, heeft die ontmoeting met het christelijke geloof wel "de grenzen van [z]ijn innerlijke wereld verlegd".

En eigenlijk vat dit precies samen hoe Pépin in dit boek naar ontmoetingen kijkt: als een uitgelezen mogelijkheid om iets nieuws te ontdekken, in de ander, of in "het andere"; om geconfronteerd te worden met het radicaal 'andere' in de mens die je ontmoet. Om zo ook iets nieuws te gaan ontdekken in jezelf en zo jezelf te ontwikkelen.

Pépin noemt drie voorwaarden voor zo'n werkelijke ontmoeting, hij vat ze samen op bladzijde 155-156: Naar buiten treden (uit je eigen veilige wereld), beschikbaar zijn (voor het onverwachte, bedoelt Pépin) en het masker laten vallen (kwetsbaar durven zijn). Het citaat aan het begin staat in de context van dat laatste, van de kwetsbaarheid - je kan de ander alleen ontmoeten als zowel de ander als jijzelf zich kan 'openen'. En de ander kan voor jou dan een bron van kracht worden, juist omdat die jouw zwakheden kent. 

Het is mooi om te zien hoe Pépin hier de waarde van een puur christelijke notie erkent en die probeert te vertalen naar iets waar hij als niet-gelovige iets mee kan, door wat in de film aan God wordt toegeschreven, zelf aan vriendschap te verbinden. Wat vervolgens weer een heel christelijke gedachte is, dat we in onze vriendschappen iets van God weerspiegelen.

In deze blogpost zal ik het boek als geheel beschouwen en een aantal (meer zakelijke) observaties doen. In een volgende blogpost hoop ik vanuit mijn eigen ervaring (als iemand met autisme) te schrijven over ontmoetingen en hoe ik Pépins boek in dat licht waardeer.

Positief

Pépin duidt ontmoetingen vooral positief. Dat heeft iets moois in zich, want in principe is inderdaad van iedereen iets te leren, kan je je juist aan het onverwachte "schuren" om nieuwe dingen te ontdekken. Tegelijk komt daar wel een vrij optimistisch mensbeeld uit naar voren. Een mensbeeld dat niet altijd recht doet aan de praktijk volgens mij, waar ontmoetingen ook regelmatig mensen op een negatieve manier van hun stuk kunnen brengen.

Daar zou tegenin gebracht kunnen worden dat dergelijke negatieve ontmoetingen niet voldoen aan de drie voorwaarden die Pépin voor een ontmoeting stelt. Uit het (fictieve) verhaal van Benedictus en Franciscus komt naar voren dat een werkelijke ontmoeting liefst wederzijds van karakter is, waarbij die drie voorwaarden dus ook van beide kanten vervuld moeten worden. Maar dit is zeker geen vanzelfsprekende zaak, en in sommige gevallen ook onmogelijk. Ik heb het niet heel nauwkeurig bijgehouden, maar naar mijn gevoel waren de meeste voorbeelden situaties van éénrichtingsverkeer, zoals in het geval van Pépin zelf die zich openstelt voor wat zijn leermeester zegt tijdens colleges.

Bij mij blijft de vraag dan staan wat er gebeurt in een ontmoeting met het kwaad, of met het kwade in de ander. Iets wat volgens mij veelvuldig voorkomt. Of, paradoxaler, een ontmoeting met de ander waarbij het goede van de ander juist bij jou iets verkeerds veroorzaakt - bepaalde ideeën of woorden die in jouw context een andere, een ongezonde betekenis hebben of krijgen. 

Vriendschap en romance

Pépin maakt geen principieel onderscheid tussen enerzijds ontmoetingen met de ander op romantische basis, en anderzijds gewone vriendschappen. Hij benoemt het verschil soms wel, maar het staat erg op de achtergrond - hij lijkt dezelfde dynamiek te zien, waarbij die in een gewone vriendschap zich op andere vlakken afspeelt vergeleken met een vaste relatie.

En dat is ook zonder meer waar. Je zou een (westers) huwelijk kunnen zien als de meest vergaande ontmoeting tussen twee personen. Juist in een huwelijk komt - als het goed is - die kwetsbaarheid naar elkaar toe echt tot bloei, en ook de beschikbaarheid voor de ander. 

Waarbij het boeiend is om na te denken in hoeverre de 'ander' in het huwelijk ook nog werkelijk kan worden gezien als 'ander', en niet als verlengstuk van jezelf. Wat wordt er één in een huwelijk, en wat blijft er fundamenteel gescheiden? Kan de ander je nog verrassen als uniek persoon? In hoofdstuk 5, Ik ontdek jouw standpunt, komt dit uitgebreid aan bod. Op bladzijde 55 schrijft Pépin: "Maar wat juist zo belangrijk is voor een individu, is dat hij zichzelf kan zijn, uniek in zijn mysterie en complexiteit." Een waardevolle gedachte. Vanuit christelijk perspectief is de ander evenzeer een schepsel van God, en in die zin een wonderlijk mysterie zoals we dat zelf ook zijn.

Terugkerend naar de gelijkschakeling tussen vaste relaties en vriendschappen: die werkt soms bevreemdend. Zo kan Pépin op paradoxale wijze het woord 'trouw' verbinden aan overspel (bladzijde 22, "De film nodigt ons uit om te begrijpen dat ze hem eigenlijk trouw blijft"). Let wel: de vrouw uit de film in kwestie gaat vreemd met een andere man, kiest ervoor om toch bij haar echtgenoot te blijven maar blijft volgens de film trouw aan de man met wie ze vreemdging. Dat dit voor Pépin logisch klinkt heeft te maken met die gelijkschakeling van vriendschappen en relaties, en mijns inziens met een nogal dramatische onderwaardering van het begrip 'trouw'. Tegelijk is het waar dat het gehuwd-zijn niet betekent dat andere vriendschappen hun waarde verliezen, als je dat denkt eis je waarschijnlijk teveel van je man of vrouw.

Individu en gemeenschap

Dat brengt me bij een ander punt dat me opviel tijdens het lezen, en het sluit aan bij iets wat ik hierboven al aanstipte. Veel voorbeelden (hoewel, nogmaals, niet alle) betreffen een vorm van éénrichtingsverkeer. Een bepaald persoon ontmoet een 'ander' of 'iets anders' (een schilderij) en dat heeft impact op zijn leven. De eerste acht hoofdstukken beginnen met het woord 'ik', en dat is naar mijn idee geen toeval. Ik ontmoet de ander, er gebeurt iets met mij. Uiteraard kan dat ook wederzijds zijn, maar dan moet je simpelweg even 'ik' en 'ander' omdraaien.

In hoofdstuk 4, "Ik heb zin om mijn geluk te beproeven", voegt Pépin hier iets aan toe vanuit het idee 1+1=3, de ontmoeting levert iets extra's op, heel concreet kan dat in een relatie een gezin zijn (blz. 45), maar het kan evengoed een creatieve uiting zijn, een kunstwerk of een muziekstuk. Het blijft in dit boek kleinschalig.

Een ontmoeting blijft mijns inziens niet beperkt tot iets wat gebeurt tussen de "ik" en de ander, met hooguit een bepaald resultaat tot gevolg. Een ontmoeting werkt door in levens van mensen die daar indirect mee te maken hebben, en de waarde van de ontmoeting moet daarom niet louter worden gewaardeerd op basis van hoe de "ik" het ervaar, maar daarin moeten de bredere gevolgen worden meegewogen.

Laat ik het overspelscenario van hierboven als voorbeeld nemen. Pépin legt de nadruk op de vrouw, die een andere man ontmoet en door hem zichzelf als het ware opnieuw uitvindt. Dat op zichzelf kan positief worden geduid. Maar wat doet deze ontmoeting met haar echtgenoot? Voor Pépin is hij nauwelijks relevant, terwijl ik me kan voorstellen dat niet elke echtgenoot zichzelf irrelevant vindt als zijn vrouw vreemdgaat.

Maar ook los van een overspelscenario kan een nieuwe ontmoeting andere, al bestaande vriendschappen onder druk zetten. Een nieuwe vriendschap kan tijd inpikken die eerst aan anderen werd besteed. Een verrassende ontmoeting kan betekenen dat er nieuwe interesses ontstaan en oude hobbies - met bijbehorende contacten - naar de achtergrond verdwijnen. 

Kortgezegd is de "ik" niet alleen op de wereld, ook niet alleen samen met die ander uit de ontmoeting. En ik draag een gedeelde verantwoordelijkheid voor wat ik doe met die ontmoeting ten opzichte van mijn omgeving.

Volgroeien door ontmoeten

Het slotdeel van het boek bevat een aantal benaderingen van het begrip 'ontmoeting': een antropologische, existentiële, religieuze, psycho-analytische en dialectische benadering. In de antropologische benadering komt het idee naar voren dat de mens in feite 'te vroeg', onvoltooid, geboren wordt, en van zijn ontwikkeling afhankelijk is van (ontmoetingen met) anderen. Pépin schrijft (bladzijde 168): "Voor Aristoteles is de ontmoeting dus niet alleen onderdeel van ons mens-zijn, maar zelfs de cruciale voorwaarde voor onze verwezenlijking als mens"; iets wat in de existentiële benadering nog fundamenteler wordt gemaakt: de mens is niet, maar wordt - door de ontmoetingen met de ander. Vanuit christelijk oogpunt misschien een wat te sterke overwaardering van ontmoetingen ten opzichte van de intrinsieke waarde van de mens als persoon.

Vanuit de religieuze benadering ziet Pépin een lijn lopen van de ontmoeting met de ander naar God: "De gelovige herkent in de ander een goddelijk schepsel", waarin hij "evenzovele tekenen van een hogere liefde" ziet; omdat God zich juist ook laat zien als Iemand die een relatie wil aangaan - Pépin beschouwt het Woord uit het eerste vers van het evangelie van Johannes als "de eerste van alle relaties".

Een boeiende opmerking maakt Pépin in de context van de psycho-analytische benadering, op bladzijde 190-191, als hij de gedachtegang van Freud samenvat: "Wij zijn kinderen van onze kindertijd en van onze ouders. Daardoor kunnen we patronen erven uit ons familieverleden. Patronen die vaak van generatie op generatie overgaan. De wijze waarop we met onze ontmoetingen omgaan wordt sterk beïnvloed door dit verleden." Pépin nuanceert het massieve karakter van deze invloed, door te zeggen dat we door de ontmoetingen ook los kunnen komen van datzelfde verleden. Opnieuw benadrukt hij hiermee wel het individualistische karakter van zijn boek - als er al een band is met familie en geschiedenis, dan kan die gelukkig worden ontvlucht.

Pépin eindigt zijn boek, eigenlijk alles samenvattend uit de verschillende benaderingen, op deze manier: "Helemaal alleen zijn we niets, stellen we niets voor, worden we niets. Maar ik hoef je alleen maar te ontmoeten en alles begint." 

Daar zit veel waars in. Wanneer we de mensheid zien vanuit het Bijbelse verhaal, dan zijn we als mensen allemaal nauw aan elkaar verbonden, en is de ontmoeting met de ander een uitgelezen kans om die band te versterken. En willen we als christenen invulling geven aan het idee van het lichaam-zijn van Christus met Hem als hoofd, dan kan dit alleen als we de ander echt willen ontmoeten.

Een dergelijke ontmoeting gaat dan wel verder dan het puur individuele, dan hebben we - met God in Johannes 3:16 - het belang van de hele wereld op het oog.

Kameleon en Context

Maandag 12 augustus 2024 stond er in het Nederlands Dagblad een gesprek met drie vrouwen over hun (relatief) late autismediagnose (link, betaalmuur). Anna Vink, 56,  doet daarin een opmerkelijke uitspraak:

>>In mijn relatie speelt autisme ook een rol. Zodra ik de trein in stap en de deuren dichtgaan, ben ik van mijn partner losgekoppeld en is de connectie weg. De opbouw naar mijn gevoel als ik hem weer zie is heel vermoeiend, want ik ben hartstikke gek op hem.<<

Context

Dit lijkt op het eerste gezicht vrij extreem. Wat wordt er eigenlijk precies bedoeld met die 'connectie', en kan die wel helemaal 'weg' zijn? Tegelijk had ik het gevoel wel wat te herkennen in wat ze beschreef, ook al zou ik het zelf niet zo stellig hebben omschreven. Tijdens de gesprekken leidend tot de eigen diagnose hebben we het ook een aantal keren gehad over de moeite die ik had met het mengen van contexten waarin ik me bevond - thuis, op school, studie, vrienden, het werk. Wat Anna Vink beschrijft lijkt daar ook op te duiden: zodra ze in de trein stapt, switcht de context en is alles anders. De personen die relevant zijn in de ene context, verdwijnen naar de achtergrond in de andere context. 

Maar wat gebeurt er eigenlijk met mezelf bij het switchen van context? Wat gebeurt er met mijzelf als ik bij wijze van spreken die trein instap? Dit is overigens geen vraag alleen voor mensen op het autismespectrum; het is de vraag die - zeker in de postmoderne tijd - voor iedereen speelt: ben je als persoon in feite de verzameling rollen die je speelt in de verschillende omgevingen waarin je verzeild raakt, of ben je diep van binnen ook los van al die rollen een persoonlijkheid?

Wat Anna Vink beschrijft over haar ervaring lijkt op een extreme vorm van het idee dat je in elke situatie weer een eigen rol speelt, haast een eigen persoonlijkheid hebt per omgeving - en daardoor in feite geen echte persoonlijkheid bezit, of die in ieder geval niet ontwikkelt of juist onderdrukt. Dit wordt onderstreept door wat ze in hetzelfde gesprek zegt over het nadoen van anderen:

>>Zo keek ik naar Goede Tijden Slechte Tijden om emoties te leren begrijpen en te kopiëren. Nu doe ik dat niet meer. Ik geloof niet dat mensen met autisme zich volledig moeten aanpassen aan de samenleving.<<

Maar in elke context, elke situatie kunnen de regels rondom emoties (en, breder, gedrag) weer anders zijn. 

Kameleon

Ik merk daardoor dat dit switchen van context lijkt op hoe een kameleon van kleur kan verschieten om zo in zijn omgeving op te kunnen gaan. Door te doen wat anderen doen in een bepaalde omgeving wek je de indruk er helemaal bij te horen, terwijl het in feite de vraag is wie "je" eigenlijk bent - of je niet een show opvoert, een act zo goed mogelijk probeert uit te voeren. De opmerking van Anna Vink over GTST wijst wel in die richting.

De échte persoonlijkheid bestaat er dan uit dat iemand zo goed mogelijk in allerlei contexten kan doen wat in die contexten de norm is. Kortom, hoe goed iemand als kameleon kan fungeren.

Switches en conflicten

En daarom zijn contextswitches ook zo intensief. Opnieuw is dit niet uniek voor mensen met autisme - ik heb het van meerdere mensen gehoord hoe belangrijk bijvoorbeeld het woon/werkverkeer is om mentaal die switch te kunnen maken. Zeker ook de coronaperiode heeft laten zien dat voor sommige mensen het echt helpt om fysiek op een andere plek dan thuis het werk te kunnen doen. Maar wat Anna Vink beschrijft is fundamenteler, dieper, en daardoor zijn de switches ook intensiever. Zonder dat ze dat als zodanig beschrijft, kan ik me voorstellen dat bij het instappen van de trein of het juist er weer uitstappen niet alleen de context totaal verandert, maar ze in feite mentaal gezien ook in een ander toneeloutfit moet stappen.

Nogmaals, tot op zekere hoogte zal dit herkend worden door de meeste mensen. Waar het naar mijn beleving vooral zwaar wordt, zijn de momenten dat contexten niet switchen, maar met elkaar in aanraking komen. Dat is bijvoorbeeld wanneer collega's thuis op bezoek komen. Of juist andersom, als je man of vrouw bij een bedrijfsactiviteit aanwezig is. In zo'n geval moet je in twee contexten tegelijkertijd fungeren, en dat is lastig - omdat de kameleon voor elke context zijn eigen 'kleur' heeft, en geen twee kleuren tegelijk kan aannemen.

Terug naar het beeld van Anna Vink over GTST. In feite dicteert de context geheel wie je in een bepaalde context bent, en hoe je je gedraagt. Voor iemand die juist een eigen persoonlijkheid heeft die in verschillende contexten heen zichtbaar wordt, is het makkelijker om meerdere contexten met elkaar te verenigen. Dan nog kan het zijn dat er bepaalde regels in de ene context conflicteren met die van de andere, maar als zodanig wordt de persoon daardoor niet geraakt. Er kan eventueel worden gekozen tussen de regels of mores van de verschillende contexten.

Maar wanneer je niet meer hebt dan alleen het gekopieerde gedrag, als dat je hele persoonlijkheid is binnen een bepaalde context, dan ontstaat er een probleem. Dan is er niet alleen een mogelijk conflict tussen bepaalde regels, maar dan raakt iemand met zichzelf in conflict. Zij of hij moet twee personen tegelijk zijn, en dat gaat niet.

Wellicht is dit wat Anna Vink ook bedoelt, als ze zegt dat ze niet gelooft dat mensen met autisme zich 'volledig moeten aanpassen aan de samenleving': dat het belangrijk is dat mensen met autisme een bepaalde eigenheid houden waardoor ze herkenbaar hetzelfde kunnen zijn in verschillende contexten. Maar dat is eenvoudiger gezegd dan gedaan, is mijn ervaring.

Ratio en gevoel

Tenslotte nog een sidenote: De manier waarop Anna Vink sprak over het 'losgekoppeld' voelen van haar man zodra ze de trein in stapt, deed me realiseren hoe belangrijk het is om het gevoel niet leidend te laten zijn - hoe verleidelijk dat ook kan wezen. Binnen huwelijksrelaties geldt dat hoe dan ook, dat de plicht die je naar elkaar hebt volkomen los staat van hoeveel je daarbij precies voelt. Maar juist voor mensen die blijkbaar, net als Anna, de koppeling met de partner niet in elke context ervaren, is het zaak om daarvan bewust te zijn en misschien die koppeling binnen andere contexten concreter vorm te geven. Dat is dan simpelweg een rationele keuze, om bijvoorbeeld de partner (op wat voor manier dan ook) te betrekken bij de andere context ook al kost dat moeite.

Want het is volgens mij een slechte zaak als de zwakkere koppeling die iemand met autisme ervaart bij het wisselen van contexten schade berokkent aan de partner of aan de relatie; ook een persoon met autisme heeft tenslotte wat beloofd op het stadhuis - niet alles hoeft leuk te zijn, het moet wel goed zijn.