Kameleon en Context

Maandag 12 augustus 2024 stond er in het Nederlands Dagblad een gesprek met drie vrouwen over hun (relatief) late autismediagnose (link, betaalmuur). Anna Vink, 56,  doet daarin een opmerkelijke uitspraak:

>>In mijn relatie speelt autisme ook een rol. Zodra ik de trein in stap en de deuren dichtgaan, ben ik van mijn partner losgekoppeld en is de connectie weg. De opbouw naar mijn gevoel als ik hem weer zie is heel vermoeiend, want ik ben hartstikke gek op hem.<<

Context

Dit lijkt op het eerste gezicht vrij extreem. Wat wordt er eigenlijk precies bedoeld met die 'connectie', en kan die wel helemaal 'weg' zijn? Tegelijk had ik het gevoel wel wat te herkennen in wat ze beschreef, ook al zou ik het zelf niet zo stellig hebben omschreven. Tijdens de gesprekken leidend tot de eigen diagnose hebben we het ook een aantal keren gehad over de moeite die ik had met het mengen van contexten waarin ik me bevond - thuis, op school, studie, vrienden, het werk. Wat Anna Vink beschrijft lijkt daar ook op te duiden: zodra ze in de trein stapt, switcht de context en is alles anders. De personen die relevant zijn in de ene context, verdwijnen naar de achtergrond in de andere context. 

Maar wat gebeurt er eigenlijk met mezelf bij het switchen van context? Wat gebeurt er met mijzelf als ik bij wijze van spreken die trein instap? Dit is overigens geen vraag alleen voor mensen op het autismespectrum; het is de vraag die - zeker in de postmoderne tijd - voor iedereen speelt: ben je als persoon in feite de verzameling rollen die je speelt in de verschillende omgevingen waarin je verzeild raakt, of ben je diep van binnen ook los van al die rollen een persoonlijkheid?

Wat Anna Vink beschrijft over haar ervaring lijkt op een extreme vorm van het idee dat je in elke situatie weer een eigen rol speelt, haast een eigen persoonlijkheid hebt per omgeving - en daardoor in feite geen echte persoonlijkheid bezit, of die in ieder geval niet ontwikkelt of juist onderdrukt. Dit wordt onderstreept door wat ze in hetzelfde gesprek zegt over het nadoen van anderen:

>>Zo keek ik naar Goede Tijden Slechte Tijden om emoties te leren begrijpen en te kopiëren. Nu doe ik dat niet meer. Ik geloof niet dat mensen met autisme zich volledig moeten aanpassen aan de samenleving.<<

Maar in elke context, elke situatie kunnen de regels rondom emoties (en, breder, gedrag) weer anders zijn. 

Kameleon

Ik merk daardoor dat dit switchen van context lijkt op hoe een kameleon van kleur kan verschieten om zo in zijn omgeving op te kunnen gaan. Door te doen wat anderen doen in een bepaalde omgeving wek je de indruk er helemaal bij te horen, terwijl het in feite de vraag is wie "je" eigenlijk bent - of je niet een show opvoert, een act zo goed mogelijk probeert uit te voeren. De opmerking van Anna Vink over GTST wijst wel in die richting.

De échte persoonlijkheid bestaat er dan uit dat iemand zo goed mogelijk in allerlei contexten kan doen wat in die contexten de norm is. Kortom, hoe goed iemand als kameleon kan fungeren.

Switches en conflicten

En daarom zijn contextswitches ook zo intensief. Opnieuw is dit niet uniek voor mensen met autisme - ik heb het van meerdere mensen gehoord hoe belangrijk bijvoorbeeld het woon/werkverkeer is om mentaal die switch te kunnen maken. Zeker ook de coronaperiode heeft laten zien dat voor sommige mensen het echt helpt om fysiek op een andere plek dan thuis het werk te kunnen doen. Maar wat Anna Vink beschrijft is fundamenteler, dieper, en daardoor zijn de switches ook intensiever. Zonder dat ze dat als zodanig beschrijft, kan ik me voorstellen dat bij het instappen van de trein of het juist er weer uitstappen niet alleen de context totaal verandert, maar ze in feite mentaal gezien ook in een ander toneeloutfit moet stappen.

Nogmaals, tot op zekere hoogte zal dit herkend worden door de meeste mensen. Waar het naar mijn beleving vooral zwaar wordt, zijn de momenten dat contexten niet switchen, maar met elkaar in aanraking komen. Dat is bijvoorbeeld wanneer collega's thuis op bezoek komen. Of juist andersom, als je man of vrouw bij een bedrijfsactiviteit aanwezig is. In zo'n geval moet je in twee contexten tegelijkertijd fungeren, en dat is lastig - omdat de kameleon voor elke context zijn eigen 'kleur' heeft, en geen twee kleuren tegelijk kan aannemen.

Terug naar het beeld van Anna Vink over GTST. In feite dicteert de context geheel wie je in een bepaalde context bent, en hoe je je gedraagt. Voor iemand die juist een eigen persoonlijkheid heeft die in verschillende contexten heen zichtbaar wordt, is het makkelijker om meerdere contexten met elkaar te verenigen. Dan nog kan het zijn dat er bepaalde regels in de ene context conflicteren met die van de andere, maar als zodanig wordt de persoon daardoor niet geraakt. Er kan eventueel worden gekozen tussen de regels of mores van de verschillende contexten.

Maar wanneer je niet meer hebt dan alleen het gekopieerde gedrag, als dat je hele persoonlijkheid is binnen een bepaalde context, dan ontstaat er een probleem. Dan is er niet alleen een mogelijk conflict tussen bepaalde regels, maar dan raakt iemand met zichzelf in conflict. Zij of hij moet twee personen tegelijk zijn, en dat gaat niet.

Wellicht is dit wat Anna Vink ook bedoelt, als ze zegt dat ze niet gelooft dat mensen met autisme zich 'volledig moeten aanpassen aan de samenleving': dat het belangrijk is dat mensen met autisme een bepaalde eigenheid houden waardoor ze herkenbaar hetzelfde kunnen zijn in verschillende contexten. Maar dat is eenvoudiger gezegd dan gedaan, is mijn ervaring.

Ratio en gevoel

Tenslotte nog een sidenote: De manier waarop Anna Vink sprak over het 'losgekoppeld' voelen van haar man zodra ze de trein in stapt, deed me realiseren hoe belangrijk het is om het gevoel niet leidend te laten zijn - hoe verleidelijk dat ook kan wezen. Binnen huwelijksrelaties geldt dat hoe dan ook, dat de plicht die je naar elkaar hebt volkomen los staat van hoeveel je daarbij precies voelt. Maar juist voor mensen die blijkbaar, net als Anna, de koppeling met de partner niet in elke context ervaren, is het zaak om daarvan bewust te zijn en misschien die koppeling binnen andere contexten concreter vorm te geven. Dat is dan simpelweg een rationele keuze, om bijvoorbeeld de partner (op wat voor manier dan ook) te betrekken bij de andere context ook al kost dat moeite.

Want het is volgens mij een slechte zaak als de zwakkere koppeling die iemand met autisme ervaart bij het wisselen van contexten schade berokkent aan de partner of aan de relatie; ook een persoon met autisme heeft tenslotte wat beloofd op het stadhuis - niet alles hoeft leuk te zijn, het moet wel goed zijn.