Heb je vijand lief

Individualisering

In de laatste paar honderd jaar is er een beweging op gang gekomen die de mens steeds meer uit collectieve structuren haalt, en op zichzelf is gaan beschouwen. De mens is niet langer meer primair een mede-mens van anderen, maar een geheel op zichzelf staande entiteit, een onafhankelijk individu geworden. Over die individualisering is uitputtend geschreven, vandaag wil ik daar vanuit Mattheus 5:44 naar kijken - waar Jezus spreekt over het liefhebben van je vijanden.

De vijand

Als Jezus spreekt over “de vijand” die we moeten liefhebben, wie zou dat dan zijn? Vanuit de Bijbel weten we dat er in ieder geval op twee niveaus sprake is van vijanden.

De eerste is de vijand op nationaal niveau, zoals de Filistijnen ten tijde van Saul; die echter ook op kleinere schaal voorkomt, bijvoorbeeld als Doëg de priesters van Nob vermoordt. In de tijd van Jezus werden de Romeinen ongetwijfeld regelmatig als dergelijke vijanden ervaren.

In de tweede plaats kan de vijand ook persoonlijk zijn. De Bijbel geeft ons bijvoorbeeld Peninna als vijand richting Hanna; of Simeï als vijand richting David toen die moest vluchten voor Absalom. Op een vergelijkbare manier heeft de apostel Paulus te maken gehad met persoonlijke tegenstanders in de gemeenten.

Wanneer Jezus spreekt over het liefhebben van de vijand, mogen we dus aan deze twee typen vijanden denken - vijanden van veraf en van meer dichtbij, als het ware. Jezus roept ons ertoe op om ook in hen de mens te herkennen die we zelf zijn; zonder dat we er direct vrienden van moeten maken. 

De derde vijand

Door de individualisering heeft er wat dit betreft een verschuiving plaats gevonden. De tweede, persoonlijke vijand is prominenter geworden; de eerste schoof meer naar de achtergrond - voor de meesten is hij ofwel onbekend, of speelt hij maar een marginale rol. In plaats van die eerste is er een derde soort vijand op de voorgrond getreden..

Dat is de vijand van bínnen.

Asaf spreekt al in Psalm 73 over een “beest” dat zich in hemzelf manifesteert. Paulus heeft het over een innerlijk gevecht tegen slechte passies in de Romeinenbrief. Geen vijand om met liefde te bejegenen.

Echter, door de grotere aandacht voor de persoonlijke psyche is ook duidelijker geworden dat dat innerlijke beest van Asaf niet eenvoudig te scheiden is van de rest van zijn persoon. Want een dergelijk beest wordt mede gevormd door de karaktereigenschappen die ook aan het goede in de mens bijdragen. Het “beest” blijft een beest, maar het is in het bijzonder ons beest - de vijand die wij voor onszelf zijn.

Aan de ene kant zegt Paulus terecht dat we ons tegen deze vijand moeten verweren. Het gevaar bestaat echter dat we daardoor ons ook keren tegen wie we zelf zijn, tegen de eigenschappen die in ons aan de basis liggen van het slechte maar ook het goede.

Daarom lijkt het me goed om het gebod van Jezus door te trekken naar deze derde vijand, het beest van binnen. Evengoed geldt voor deze vijand dat het niet onze vriend hoeft te worden - het gevecht blijft. Maar we proberen daarachter onszelf, de mens, ons eigen mens-zijn, te herkennen; en juist dat “beest” kan ons zelfinzicht vergroten, ons de ogen openen voor de specifieke gaven die God in ons gelegd heeft. Door die aanvaarding van de eigen persoon verliest het destructieve van het beest aan kracht.

Het maakt ook uit hoe we de strijd voeren tegen de “oude mens”, om met Paulus te spreken. Dit moet geen zelfhaat worden - want door het negatieve zó te onderstrepen maken we het “beest” groter dan het verdient te zijn en verteert het ons. Door onszelf juist te blijven liefhebben, kunnen we het kwade van het goede scheiden.

Depressies

Bovendien kan die innerlijke vijand ook een andere vorm aannemen dan Paulus voor ogen stond. Dan probeert hij niet zozeer tot zonde te verleiden, maar voert hij een meer directe aanval uit - met negatieve gedachten en depressieve gevoelens over de eigen persoon; zodat die zich waardeloos gaat voelen.

Het liefhebben van een dergelijke vijand door jezelf als Gods waardevolle schepping te blijven zien, inclusief de depressieve gedachten, kan helpend zijn om de scherpste angels van negativiteit eruit te halen.